رادیوگرافی برای درمان ریشه دندان

رادیوگرافی یکی از ابزارهای ضروری در حوزه درمان اندودانتیکس است، زیرا بیشتر ساختارهای مرتبط با درمان ریشه از جمله بافت های داخلی دندان با چشم قابل مشاهده نیستند. بنابراین استفاده از تصاویر رادیوگرافی در مراحل درمان عصب کشی خصوصا درمان ساختارهایی از دندان که پشت لثه ها قرار می گیرند و قابل مشاهده نیستند، استفاده می شود.

تفسیر و تحلیل نتایج حاصل از تصاویر رادیوگرافی به کسب بهترین نتیجه در درمان کمک شایانی می‌ کند. رادیوگرافی استاندارد دو بعدی که برای مدیریت و درمان مشکلات ریشه دندان مورد استفاده قرار می‌ گیرد اطلاعات محدودی را در اختیار دندانپزشک قرار می دهد، زیرا بیشتر تصاویر به دست آمده از این روش با تحریف های هندسی و نویزهای فراوانی همراه است. گلدمن در مقاله خود اشاره کرده است که نمی توان تصاویر به دست آمده از رادیو گرافی های دو بعدی را به خوبی تفسیر کرد و همین امر موجب عدم به دست آمدن نتایج دقیق از مشاهده آن ها خواهد شد. سوالی که همیشه ذهن دندانپزشکان را به خود مشغول می‌ کند این است که آیا یک ناحیه خاص برای تصویربرداری وجود دارد؟ در صورت وجود، وسعت این ناحیه چقدر است؟

در بحث درمان ریشه استفاده از تصاویر رادیوگرافی در تشخیص روند درمان، طراح درمان و پیشگیری از گسترش بیماری نقش حیاتی ایفا می کند. در مقاله پیش رو تفسیر تصاویر رادیوگرافی و طریقه استفاده از آن ها در راستای اهداف درمانی به صورت مفصل برای شما شرح داده خواهد شد.

تشخیص مشکلات دهان و دندان با تصویر رادیوگرافی

رادیوگرافی یکی از مهم ترین ابزارهایی است که در راستای شناسایی مشکلات دهان و دندان و برنامه ‌ریزی برای درمان بیماران مورد استفاده دندانپزشکان قرار می گیرد. اصولاً برای انجام هر عملی حداقل یک بار رادیولوژی برای تشخیص ماهیت و شرایط بیماری اجباری است.

هنگام استفاده از تصاویر رادیوگرافی برای ارزیابی و تشخیص بیماری ها باید چند قانون را رعایت کرد؛ اول اینکه اگر دندان مورد نظر یکی از دندان های اصلی باشد و پالپیت غیر قابل برگشت را نشان دهد، هیچ تغییر قابل توجهی ممکن است در تصاویر رادیوگرافی مشاهده نشود. علاوه بر این دندان هایی که دچار پالپ نکروتیک هستند عموما به ندرت با ریشه ها و مشکلات اپیکالی با منشاء پالپی در ارتباط هستند.

از نظر بالینی باید یادآور شد که نکروزها گاهی اوقات می توانند با چشم غیر مسلح نیز مشاهده شوند. به عبارت دیگر زمانی که تغییر رنگی روی تاج دندان مشاهده می شود، می تواند یکی از علائم بروز نکروز پالپ باشد. یا برای مثال وقتی نشانه های عفونت روی لثه مشاهده می شود، می توان دریافت که امکان دارد این عفونت ناشی از نکروز پالپ باشد. علاوه بر این می توان گفت نشانه هایی که به ندرت در تصاویر رادیوگرافی مشاهده می شوند نیز می توانند یکی از علائم نکروز پالپ به حساب بیایند. در حالی که اشاره شد که علائم بیماری پالپیت برگشت ناپذیر در تصاویر رادیولوژی معمولا قابل مشاهده نیست، باید یادآور شد عوامل شناساگر پوسیدگی دندان ها، آبسه، مشکلات استخوان دندان و ناهنجاری های فک و لثه ها در تصاویر رادیوگرافی قابل مشاهده هستند. البته این تشخیص ها در برخی مواقع می توانند کمی چالش ‌برانگیز باشند.

رادیوگرافی ریشه دندان

لازم به ذکر است استفاده از تصاویر رادیولوژی در توضیح و ارزیابی روش‌های درمانی اتخاذ شده برای بیماران بسیار مفید است.

قبل از انجام کلیه جراحی ها خصوصاً جراحی های مرتبط با مشکلات دهان و دندان و هنگام تشخیص این بیماری ها باید برای بررسی آناتومی کانال ریشه و تشخیص چگونگی پیشرفت و نوع بیماری از تصاویر رادیولوژی استفاده کرد. استفاده از تصاویر رادیوگرافی مکمل برای تشخیص پوسیدگی ها، تعیین عمق محفظه پالپی یا بخش هایی از محفظه پالپ که دچار آسیب شده و نیازمند ترمیم است، بسیار مفید و حائز اهمیت است. علاوه بر این از رادیوگرافی داخل دهانی که به رادیوگرافی پری اپیکال موسوم است در راستای تعیین تعداد و شکل ریشه های دندان هایی که دارای مشکل چند ریشه ای هستند نیز استفاده می شود.

متخصصان درمان ریشه باید همواره این نکته را مد نظر داشته باشند که ممکن است بیمار مبتلا به بیماری پری رادیکولار یا تخریب استخوان باشد اما در تصاویر رادیوگرافی او چیزی قابل مشاهده نباشد. توجه داشته باشید در صورت تخریب استخوان، تا زمانی که به میزان قابل توجهی از کورتیکال استخوان از بین نرفته باشد، چیزی در تصاویر رادیوگرافی قابل مشاهده نخواهد بود.

دندانپزشکان حتماً باید دوره  ‌هایی را آموزش ببینند که به آن ها یاد بدهد نشانه های آناتومی طبیعی و سالم و تغییراتی که نشانگر وجود بیماری است، چگونه در تصاویر رادیوگرافی قابل شناسایی هستند تا در این صورت آگاه باشند که ممکن است در تصاویر رادیوگرافی بنا به ایده ‌آل نبودن زاویه تابش پرتو، تحریف ‌های قابل توجهی رخ بدهد.

همانطور که پیش از این نیز به آن اشاره شد ممکن است برای انجام یک جراحی چندین مرحله رادیولوژی نیاز باشد. به طور خاص در شاخه تخصصی اندودانتیکس تغییرات زاویه تابش اشعه هنگام تصویر برداری رادیو گرافی باید به گونه ای انجام شود که:

• تعداد، محل قرارگیری، شکل، اندازه و جهت انحنای ریشه ها و کانال های دندان ها قابل شناسایی باشد.
• ریشه ‌ها و کانال ‌های چندگانه دندان را بتوان به خوبی تشخیص داد.
• درجه و موقعیت انحنای ریشه ها را تعیین کند.
• بین ساختارهای تشریحی و آسیب ‌شناسی اپیکال بتوان تمایز داد.
• موقعیت اپیکال های ریشه قابل شناسایی باشد.
• بتوان خطاهای دستگاه در اثر خراب بودن وسایل یا تنظیم نادرست آن و یا خطای اپراتور را تعیین کرد.
• بتوان بین آسیب ریشه در اثر عوامل داخلی و خارجی تمایز قائل شد.
• موقعیت شکست ریشه یا تحلیل‌ های اپیکال را بتوان شناسایی کرد.

رادیوگرافی ریشه دندان

محدودیت های رادیوگرافی دهان و دندان

تصاویر متعارف رادیوگرافی عموما به دلایل زیر اطلاعات محدودی دارند:

• فقدان آناتومی سه بعدی

تصاویر رادیولوژی ، آناتومی سه بعدی بدن و اجزای آن را به تصاویر دوبعدی فشرده تبدیل می کند که این امر عملکرد تشخیص را بسیار محدود می سازد. با توجه به اینکه در حالت دو بعدی بررسی ویژگی ‌های مهم دندان و بافت ‌های اطراف آن تنها در دو بعد قابل اندازه گیری است، ممکن است برخی ویژگی های ارائه شده در تصاویر به درستی قابل تشخیص نباشد.

• از دست رفتن بعد سوم در تصاویر رادیوگرافی

رابطه ریشه ها با ساختارهای آناتومی اطراف آن ها و ضایعاتی که در اطراف دهان مشاهده می شود را نمی ‌توان با رادیوگرافی سنتی ارزیابی و مشاهده کرد. همچنین ممکن است بررسی و ارزیابی موقعیت مکانی، ماهیت و شکل و ساختار ریشه دندان با استفاده از تصاویر رادیولوژی دو بعدی امری دشوار باشد، زیرا اطلاعاتی که در بعد سوم تصاویر رادیوگرافی از بین می‌ رود، در برنامه‌ریزی ‌هایی که برای انجام جراحی صورت می گیرد، بسیار حائز اهمیت است. در برخی مواقع می ‌توان با تغییر عمدی و کنترل شده هندسه تابش، اطلاعات مهمی که در زاویه های استاندارد تصویربرداری رادیوگرافی به دست نمی‌آید را مشاهده کرد.

برخی از اصطلاحات هنگام انجام تصویربرداری رادیولوژی به کار برده می ‌شوند که لازم است افراد نسبت به آن آگاهی داشته باشند. برای مثال یکی از این اصطلاحات تکنیک تغییر زاویه عمودی است. در این تکنیک به منظور تنظیم دقیق زاویه دستگاه و جلوگیری از ایجاد تداخل، زاویه عمودی را تغییر می دهند. علاوه بر این به منظور تنظیم بهتر، یک قطعه پنبه روی سطح دندان قرار می گیرد تا بتوان زاویه مطلوب‌ تری بین گیرنده و دندان ایجاد کرد.

تکنیک دیگری که در تصویربرداری رادیولوژی کاربرد دارد، تکنیک تغییر زاویه افقی است که به عنوان قانون شی باکال نیز شهرت دارد. در این تکنیک با تغییر در زاویه افقی پرتو، تصاویر اجسامی که دورتر از منبع قرار دارند، در همان جهت پرتو حرکت می کنند. این تکنیک خصوصاً در گرفتن تصاویر رادیوگرافی از ریشه دندان کاربرد دارد.

تمایز بین ویژگی های آناتومی و رادیولوسنسی های پری اپیکال

تغییرات زاویه افقی، ارتباط بین نشانه های آناتومی و اپیکال های ریشه را تغییر می دهند. از این اثر می توان برای جداکردن مجرای دندان سالم از دندان آسیب دیده استفاده کرد. تغییر در زاویه عمودی تابش نیز می تواند موجب بروز تغییراتی بین  نشانه های آناتومی و اپیکال های ریشه بشود. از این اثر می توان برای تشخیص اینکه نشانه های آناتومی به صورت باکال یا لینگوال قرار می گیرند استفاده می شود. این امر خصوصا در حین انجام جراحی های دهان و دندان حائز اهمیت است.

رادیوگرافی ریشه دندان

تمایز بین ریشه های زبانی و پاتولوژی اپتیکال

تغییر در زاویه عمودی تابش در بسیاری از بخش های درمان عصب کشی حائز اهمیت است، زیرا این امر به متخصص اندودنسی این امکان را می دهد که بتواند دید دقیق تری نسبت به محل قرار گیری ریشه های زبانی و اپیکال ها داشته باشد. علاوه بر این تغییر زاویه عمودی تابش، موجب کاهش طول تصویر برداری نیز می شود. بنابراین ریشه های بوکال در دندان هایی که چند ریشه دارند، کوتاه تر از ریشه های زبانی به نظر می رسد. هم چنین نوک بوکال در دندان هایی که چند لبه دارند، نسبت به نوک زبانی، بلندتر است.

کاربرد تصاویر رادیوگرافی در درمان

شناسایی ریشه های چندگانه

ریشه های چندگانه می ‌توانند در یک تصویربرداری رادیولوژی استاندارد مشاهده شوند. به طور کلی تغییر درجه زاویه افقی به منظور دست یابی به یک تصویر واضح از ریشه های چندگانه بسیار کاربرد دارد. با تغییر زاویه افقی، ریشه ‌هایی که نزدیک تر هستند واضح تر می شوند. دندان های مولار فک بالا عموماً در تصاویر رادیوگرافی استاندارد قابل مشاهده هستند. با این حال زمانی که همجوشی کام و ریشه چندگانه رخ می دهد، این تصویر ها می توانند دچار تداخل شده، تمایز بین آن ها دشوار باشد. بنابراین جلوگیری از تداخل تصاویر روی یکدیگر و به دست آوردن یک تصویر واضح امری حائز اهمیت است.

 شناسایی کانال های چندگانه

زمانی که چند کانال به صورت لینگوال و باکال درون یک ریشه قرار بگیرند، موسوم به کانال چندگانه می شوند. تشخیص این کانال ها در تصاویر رادیولوژی استاندارد امکان پذیر است. با تغییر زاویه افقی می توان کانال ها را از یکدیگر تشخیص داده، شناسایی آن ها راحت ‌تر می ‌شود.

رادیوگرافی ریشه دندان

جداسازی ویژگی های آناتومی و رادیولوسنسی های پری اپیکال

همانطور که پیش از این نیز به آن اشاره شد، تغییر زاویه افقی رابطه بین نشانه های آناتومی و اپیکال های ریشه را تغییر می دهد. از این امر می ‌توان برای جدا کردن ویژگی های آناتومی و رادیولوسنسی های پری اپیکال استفاده کرد.

شناسایی انحنای ریشه های اپتیکال

انحنای ریشه های لینگوال یا باکال در تصاویر رادیوگرافی استاندارد قابل مشاهده نیست. افزایش زاویه افقی امکان شناسایی انحنای ریشه‌ ها را فراهم می‌ کند، البته متاسفانه تفصیر این تصاویر عموما به درستی انجام نمی شود.  انحنای ریشه های باکال، خلاف جهت تابش پرتو است در صورتی که انحنای ریشه لینگوال، هم جهت با تابش پرتو است. همین امر به تشخیص نوع انحنای ریشه کمک می کند.

بهتر است از تصاویر رادیوگرافی سه زاویه ای، برای برنامه ریزی جراحی های فک و ریشه و درمان ناهنجاری های کانال دندان ها و استفاده می شود.

روش  اسکن سه زاویه ای (اسکن مثلثی)

از روش اسکن سه زاویه ای برای تشخیص موقعیت دقیق انحنای ریشه و سایر ضایعات مانند برآمدگی ها، تغییراتی که در کانال ریشه قابل مشاهده است و حفره های جانبی دندان استفاده می ‌شود. در این روش، تصویربرداری با قرارگیری پرتو در معرض سه فیلم اتفاق می ‌افتد که یکی در زاویه استاندارد قرار داشته و دیگری در دو زاویه میانی (مزیال) و آن یکی در زاویه ای دورتر  (دیستال) قرار می گیرند.

با تغییر زاویه های تابش پرتو می توان ساختار سه بعدی و پیچیده دندان، استخوان های اطراف و کانال های دندانی را به نمایشی ساده تبدیل کرد.

رادیوگرافی ریشه دندان

انواع رادیوگرافی

اکنون که تا حدودی با کلیات رادیولوژی آشنا شدید، انواع رادیولوژی مورد استفاده توسط متخصصان اندودنسی برای تشخیص مشکلات دهان و دندان به شما معرفی شود. به طور کلی دو نوع رادیوگرافی موجود است: 1) داخل دهانی- 2) دندانی- که از هریک به منظور و هدف خاصی استفاده می شود. در ادامه هریک به صورت خلاصه معرفی خواهد شد:

1) رادیو گرافی داخل دهانی

از جمله معروف ترین رادیوگراف های داخل دهانی، رادیوگراف های پری اپیکال هستند. این رادیوگرافی ها به شدت در تشخیص مشکلات دهان و دندان به متخصص اندودنسی کمک می کنند. تصاویر رادیوگرافی پری اپیکال در زوایای مختلف که از 10 تا 30 درجه ( افقی و عمودی) قابل تغییر هستند، به منظور تعیین محل ضایعه پری رادیوکولار یا وجود هرنوع مشکل و نقص در ریشه دندان ها به کار برده می شود. علاوه بر این تصاویر رادیولوژی که در زاویه های مختلف گرفته شده باشند، تعداد ریشه ها و کانال های دندانی را در مواردی که دندان آسیب دیده چند ریشه یا چند کاناله است، به خوبی مشخص می کند. توجه داشته باشید، نباید زاویه را بیش از 30 درجه ( هم از نظر افقی و هم از نظر عمودی) تغییر داد زیرا در این صورت تصاویر با هم همپوشانی پیدا می کنند، کیفیت آن ها پایین می آید و بنابر این دیگر نمی توان برای تشخیص مشکلات دهان و دندان از آن ها استفاده کرد.

2) رادیوگرافی دندانی

از این دسته از تصاویر رادیولوژی به منظور بررسی پالپ، تاج دندان، ریشه ها و محدوده دقیق پری رادیکولار استفاده می شود. دندانپزشک هنگام بررسی مشکلات دهان و دندان بیمار باید از تاج دندان وی شروع به بررسی کند و سپس به سمت منطقه ریشه و ناحیه پری رادیکولار می رسد. این رادیوگراف باید بسیار دقیق انجام شود زیرا هرگونه کوتاه و بلند شدن تصاویر، موقعیت و طول دقیق کانال ریشه را اشتباه نشان می دهد.

رادیوگرافی ریشه دندان

       1)عکس تک دندان

این عکس در میان دندانپزشکان و در اصطلاح تخصصی به عکس پری اپیکال موسوم است و عموما از یک دندان و نهایتا از سه دندان تصویربرداری می کند. در حین انجام عصب کشی، 4 بار به عکس تک دندان نیاز پیدا می کنید:

عکس اول: مشاهده وضعیت ریشه دندان

عکس دوم:مشاهده طول سوزن درون کانال که به تشخیص عمق ریشه کمک می کند.

عکس سوم: نشانگرآن است که تا چه اندازه مواد پر کننده درون ریشه را پر کرده اند.

عکس چهارم: تعیین کننده کیفیت درمان که آیا دندان به صورت کامل ترمیم شده است یا خیر.

     2)عکس مخصوص کودکان

نحوه تصویربرداری از کودکان و مراحل آن دقیقا مشابه مرحله قبل است، تنها تفاوت آن این است که فیلم آن کوچکتر از فیلم عکس تک دندان است تا در دهان کودک به درستی قرار بگیرد.

3)رادیولوژی پانوراما یا او پی جی

در این عکس کل دندان های فک بالا و پایین قابل مشاهده است. از این عکس بیشتر برای بررسی ناهنجاری های فک از جمله شکستگی آن استفاده می شود. وجود هرگونه کیست یا تومور نیز در داخل این عکس قابل مشاهده است و دندانپزشکان پیش از جراحی فک، دندان عقل و یا ارتودنسی از این تصاویر استفاده می کنند.

4) عکس بایت وینگ

این عکس عموما 4 دندان را در بر می گیرد و از بالای دندان تا نیمی از ریشه را نشان می دهد. بیشتر در معاینات سالیانه دندانپزشکی از این نوع عکس استفاده می شود و هدف آن بررسی استخوان در برگیرنده دندان ها است.

5)سفالومتری

از این عکس نیز عموما برای بررسی صورت، فک و جمجمه استفاده می شود و بیشتر دندانپزشکان قبل از درمان ارتودنسی از صورت و فک بیمار یکی از این تصاویر را تهیه می کنند تا کلیه مشکلات صورت و دندان و فک را شناسایی کنند.

رادیوگرافی ریشه دندان

آماده سازی کانال دندان برای تصویربرداری

پس از مشخص شدن طول تصویربرداری مورد نیاز، باید قسمت تمیزکننده و شکل دهی سیستم را تنظیم کرد. سیستم ها و روش های مختلفی به منظور تمیز کردن و شکل دادن به سیستم کانال ریشه در دسترس است.

معمولاً در مرحله آماده سازی کانال دندان نیازی به گرفتن تصاویر رادیولوژی نیست اما در صورتی که در این مرحله اتفاق ناگواری رخ دهد، ممکن است برای تشخیص مشکل و ارزیابی نتیجه احتمالی درمان استفاده از رادیوگرافی توصیه شود. ممکن است در حین آماده سازی کانال ها مشکلاتی نیز رخ بدهد که از آن جمله می ‌توان به انحراف از آناتومی کانال طبیعی، آماده‌سازی نادرست کانال، سوراخ شدن دندان و غیره اشاره کرد.

در صورتی که کانال ریشه به شدت آسیب دیده باشد ممکن است برای درمان نیاز به مراجعه بیش از یک بار داشته باشید و علاوه بر این نیاز باشد که از داروهای داخل کانال برای پاکسازی و جلوگیری از عفونت استفاده کنید. پانسمانی که در داخل کانال دندان مورد استفاده قرار می ‌گیرد معمولاً از جنس هیدروکسید کلسیم است که دارای تابشی مشابه عاج دندان است. بنابراین در صورتی که فرایند تصویر برداری رادیولوژی با محلول هیدروکسید کلسیم انجام شود، باید هنگام تفسیر تصاویر دقت زیادی به خرج داد. زیرا ممکن است کانال کلسیفیه شده به نظر برسد در حالی که تنها به صورت موقت پر شده است.

پس از انجام عمل دهان و دندان و اقدام به درمان نیز باید تصاویر رادیولوژی با همان روش و کیفیت قبل از عمل انجام شود . این عمل برای ارزیابی پیکربندی و کیفیت عمومی درمان استفاده می شود و پزشک برای ارزیابی نهایی بهبودی در ملاقات‌ های بعدی پس از عمل و درمان از آن استفاده می کند.